Tham luận đã đưa ra nhiều cảnh báo, dữ liệu và góc nhìn cập nhật về thách thức úng ngập trong bối cảnh khí hậu cực đoan và tốc độ đô thị hóa nhanh của Thủ đô.
Hà Nội – đô thị đặc biệt đối mặt thách thức ngập lụt gia tăng
Theo Công ty Thoát nước Hà Nội, hệ thống thoát nước của Thủ đô có quy mô lớn, cấu trúc phức tạp và tính liên thông cao bậc nhất cả nước. Hà Nội là đô thị đặc biệt với đặc điểm địa hình trũng thấp, mạng lưới sông hồ dày đặc và cấu trúc đô thị phát triển nhanh, trong đó bốn lưu vực thoát nước chính là Tô Lịch, Tả Nhuệ, Hữu Nhuệ và Long Biên mang đặc trưng kỹ thuật khác nhau nhưng lại phụ thuộc lẫn nhau trong chế độ thủy lực, chế độ vận hành, đòi hỏi một mô hình quản lý không chỉ đồng bộ mà còn linh hoạt, thông minh và được hỗ trợ bởi dữ liệu theo thời gian thực.
Trong quá trình triển khai nhiệm vụ phòng chống úng ngập, qua những trận mưa cực đoan gần đây, nhiều nơi lên tới 500 mm/ngày, đặc biệt có những đợt mưa với cường độ lớn vượt chuẩn thiết kế, khả năng chống chịu của hệ thống, Hà Nội rút ra được nhiều bài học từ thực tiễn.
Trong đó, bài học lớn nhất của công tác phòng chống úng ngập đô thị không nằm ở khả năng xử lý một trận mưa, mà ở năng lực thích ứng liên tục của toàn hệ thống – từ hạ tầng, quản trị, công nghệ đến con người, trước sự thay đổi của khí hậu, của tốc độ đô thị hóa và của kỳ vọng ngày càng cao từ cộng đồng.
Hà Nội đã nhiều lần trải qua những đợt mưa với cường độ lớn vượt chuẩn thiết kế và khả năng chống chịu của hệ thống
Bài học 1: Tư duy hệ thống và xác định các yếu tố thời tiết bất lợi vượt chuẩn thiết kế
Bài tham luận chỉ rõ năng lực chống ngập không thể dựa vào tiêu chuẩn thiết kế cũ. Bởi các trận mưa cực đoan trong những năm qua có nơi vượt 500 mm chỉ trong một ngày, đã vượt xa chuẩn thiết kế 70mm/h – 310mm/2 ngày của hệ thống thuộc lưu vực sông Tô Lịch, lưu vực duy nhất của Hà Nội đã được đầu tư tương đối hoàn chỉnh theo quy hoạch. Đại diện Công ty khẳng định “nếu hạ tầng chỉ chạy theo quá khứ thì đô thị sẽ luôn thua trong cuộc đua với khí hậu”.
Vì vậy các đô thị trọng điểm như Hà Nội buộc phải chuyển từ tư duy tiếp cận hạ tầng “đủ dùng” sang tư duy “sức chịu tải mở rộng”, nghĩa là hệ thống thoát nước phải thích ứng được với các kịch bản khí hậu cực đoan trong tương lại, để có khả năng duy trì hoạt động liên tục dù mưa kéo dài, dòng chảy tăng nhanh, mực nước sông dâng cao và áp lực tiêu thoát vượt ngưỡng an toàn.
Thực tế, chính tư duy này giúp Công ty Thoát nước Hà Nội chủ động hơn trong việc đề xuất UBND Thành phố các phương án tái thiết các yếu tố trọng yếu như cải tạo các trục thoát nước chính, nâng chuẩn vận hành trạm bơm đầu mối, hình thành các khoang chứa nước phân tán và điều tiết linh hoạt theo lưu vực.
Bài học 2: Đồng bộ từ đầu tư đến quản trị vận hành
Thực tế tại Hà Nội cho thấy, một trong những vấn đề gây ngập phổ biến không nằm ở thiếu công trình, mà là thiếu liên kết (không thiếu trạm bơm mà là thiếu kênh dẫn). Không phải vì mưa quá lớn, mà vì hồ điều hòa chưa được xây dựng đúng quy hoạch; không phải vì hạ tầng yếu, mà vì liên kết giữa các hệ thống chưa hoàn chỉnh.
Do đó, trong một đô thị lớn như Hà Nội, năng lực chống ngập phải được hiểu như một “năng lực tổng hợp”, bao gồm trạm bơm, cống, mương, sông, hồ, cửa điều tiết, hệ thống cảnh báo sớm và chế độ vận hành được điều khiển tập trung, xuyên suốt từ nội đô ra ngoại đô, từ các lưu vực Tô Lịch – Tả Nhuệ – Hữu Nhuệ – Long Biên tới các hệ thống thủy lợi vùng ven; tất cả phải hoạt động như một thể thống nhất, có dự báo, có dữ liệu và có điều chỉnh theo thời gian thực.
Bài học 3: Công nghệ không chỉ hỗ trợ mà phải dẫn dắt vận hành
Tham luận nhấn mạnh rằng công nghệ số đang làm thay đổi toàn diện cách Hà Nội quản lý thoát nước. Trung tâm Điều hành thoát nước của Hà Nội đã được số hóa, tích hợp cảm biến mưa – mực nước – dòng chảy, kết nối camera hiện trường và mô hình dự báo AI. Dữ liệu chính xác và thời gian thực giúp giảm đáng kể độ trễ trong điều tiết, tăng tốc độ ra quyết định, rút ngắn thời gian tiêu thoát và tối ưu việc huy động thiết bị – nhân lực.
Hệ thống GIS tạo bản đồ ngập tức thời giúp khoanh vùng rủi ro, trí tuệ nhân tạo cho phép dự báo mức nước tại các điểm trọng yếu trước khi ngập xảy ra, từ đó vận hành bơm – cửa phai – hồ điều hòa theo kịch bản tối ưu nhất. Mỗi trận mưa trở thành một bộ dữ liệu để học hỏi, nâng cấp mô hình dự báo và kịch bản vận hành. Công nghệ số vì thế được coi là “bước nhảy” có thể đưa lĩnh vực thoát nước bước vào thời kỳ quản trị thông minh.
Bài học 4: Quản trị đô thị bền vững phải đi cùng thích ứng khí hậu
Dù có hạ tầng hiện đại, nguy cơ ngập vẫn hiện hữu nếu thiếu cơ chế quản lý đồng bộ. Nếu không, mọi giải pháp kỹ thuật dù hiện đại đến đâu cũng sẽ không bền vững.
Để thích ứng với yêu cầu ngày một cao trong công tác quản lý, vận hành thoát nước đô thị trong bối cảnh biến đổi khí hậu diễn biến phức tại, ảnh hưởng sâu rộng, cần cơ chế điều phối thống nhất, cơ chế đặt hàng dịch vụ thoát nước dài hạn. Yêu cầu khu đô thị mới phải có hồ điều hòa – trạm bơm – hệ thống tách nước mưa và nước thải. Cùng với đí là vai trò cộng đồng trong việc giữ gìn hệ thống thoát nước, giảm rác thải, không lấn chiếm cống rãnh, sử dụng nước tiết kiệm và có trách nhiệm.
Theo đại diện Công ty Thoát nước Hà Nội, khi biến đổi khí hậu trở thành yếu tố thường xuyên, thì công tác thoát nước đô thị không còn là nhiệm vụ mùa mưa, mà là nhiệm vụ an ninh – an toàn – phát triển của cả đô thị, cần sự đồng bộ từ quy hoạch, đầu tư đến quản lý và ứng phó khẩn cấp.
Từ thực tiễn trên, có thể khẳng định một đô thị chống ngập tốt là một đô thị biết thích ứng, một đô thị mà hạ tầng được nâng tầm theo hướng bền vững, quy hoạch được cập nhật bằng dữ liệu, vận hành dựa trên công nghệ số.
Với hệ thống thoát nước, để đáp ứng được yêu cầu chống ngập hiệu quả, các trạm bơm – sông – hồ – cống phải được kết nối trong một mạng lưới thông minh. Ở đó, lực lượng ứng trực không chỉ xử lý hiện trường mà còn làm chủ công nghệ. Các quyết định vận hành được đưa ra dựa trên mô hình, dự báo và các thuật toán phân tích xu hướng thủy văn đô thị. Và trên hết, ở một đô thị bền vững, nước phải được nhìn nhận như một tài nguyên, chứ không phải chỉ là nguy cơ.
Trong tương lai, chắc chắn đô thị sẽ đối mặt với các hình thái thời tiết cực đoan hơn, mật độ xây dựng tiếp tục tăng và kỳ vọng về chất lượng sống của người dân ngày càng cao. Ngành Cấp Thoát nước nói chung và lĩnh vực thoát nước nói riêng sẽ cần một hướng tiếp cận mới, vừa dựa trên khoa học, vừa dựa trên công nghệ số, vừa dựa trên sự đoàn kết của cộng đồng. Trong đó các mô hình thành phố bọt biển, hạ tầng xanh, hồ điều hòa ngầm, trạm bơm thông minh, mạng lưới cảm biến IoT, mô phỏng thủy văn bằng AI và trung tâm điều hành tích hợp sẽ trở thành nền tảng, hướng đến xây dựng một tương lai xanh – an toàn – bền vững cho đô thị Việt Nam.
Công ty Thoát nước Hà Nội khẳng định sẵn sàng chia sẻ mô hình, dữ liệu và kinh nghiệm cho các đô thị bạn. Việc tăng cường kết nối giữa doanh nghiệp công ích, nhà khoa học, hội nghề nghiệp và cơ quan quản lý sẽ là động lực then chốt giúp cho lĩnh vực thoát nước bước vào giai đoạn chuyển đổi số mạnh mẽ.
Vy Anh
