Quá trình đô thị hóa nhanh, cùng với tần suất mưa cực lớn đoan gia tăng đang tạo ra sức ép lớn lên hệ thống thoát nước đô thị vốn đã vận hành vượt thiết kế. Trong khi nhu cầu xử lý nước thải ngày càng cao, nguồn lực công lại không đủ đáp ứng, buộc các địa phương phải tìm kiếm mô hình đầu tư mới.
PPP được xem là một lựa chọn phù hợp, nhưng vẫn vấp phải nhiều ràng buộc pháp lý. Mới đây, Bộ Xây dựng, Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB) và Cục Kinh tế Liên bang Thụy Sĩ (SECO) đã tổ chức tọa đàm phân tích những yêu cầu kỹ thuật và thể chế cần thiết để xây dựng khung pháp lý đồng bộ cho lĩnh vực này.
Toàn cảnh tọa đàm do Bộ Xây dựng phối hợp với ADB và SECO tổ chức.
Áp lực hạ tầng thoát nước và nhu cầu hoàn thiện khung pháp lý
Tại tọa đàm “Tham vấn các bên liên quan về khung pháp lý cho quản lý vận hành và đầu tư PPP trong lĩnh vực thoát nước và xử lý nước thải”, nhiều ý kiến chuyên môn cho thấy hạ tầng thoát nước đô thị của Việt Nam đang vận hành trong tình trạng thiếu đồng bộ, thiếu nguồn lực và thiếu cơ chế pháp lý đủ mạnh để thu hút tư nhân.
Ông Trần Hoài Anh, Phó Cục trưởng Cục Kết cấu hạ tầng xây dựng (Bộ Xây dựng) cho biết: Hiện nay, hệ thống thoát nước tại các đô thị lớn chủ yếu vẫn là mạng lưới thoát nước chung, tiếp nhận đồng thời nước mưa và nước thải sinh hoạt trước khi xả ra các kênh rạch, sông ngòi. Tuy tỷ lệ thu gom nước thải đạt khoảng 70%, song lượng nước thải được xử lý chỉ 18%. Cả nước có 83 nhà máy xử lý nước thải với công suất thiết kế 2,06 triệu m³/ngày nhưng công suất vận hành chỉ đạt gần 50%. Sự thiếu ăn khớp giữa mạng lưới thu gom và công trình xử lý làm hạn chế hiệu quả đầu tư, trong khi các hệ thống thoát nước mặt đô thị đã vượt tải do tốc độ đô thị hóa và hiện tượng mưa lớn cục bộ ngày càng gia tăng.
Nguồn vốn đầu tư cho thoát nước hiện phụ thuộc chủ yếu vào ODA, chưa tương xứng với nhu cầu thực tế trong bối cảnh giá dịch vụ thoát nước thấp, không tạo động lực thu hút tư nhân. Từ yêu cầu phát triển bền vững, Bộ Xây dựng đã báo cáo Chính phủ về định hướng xây dựng Luật Cấp, Thoát nước nhằm tạo khung pháp lý thống nhất cho Ngành.
Thách thức kỹ thuật, tài chính và rủi ro trong triển khai PPP
Bà Sibylle Bachmann cho rằng đến nay Việt Nam cần một cơ chế quản trị, cấp vốn và vận hành hoạt động cấp, thoát nước để bảo đảm hiệu quả lâu dài.
Bà Sibylle Bachmann, Trưởng bộ phận Hợp tác, Cục Kinh tế Liên bang Thụy Sĩ nhận định, Việt Nam đạt bước tiến mạnh về đô thị hóa nhưng phải đối mặt với áp lực lớn lên hạ tầng cơ bản. Nghiên cứu của Ngân hàng Thế giới năm 2019 cho thấy ô nhiễm nước có thể làm giảm tới 5,8% GDP, trong khi xử lý toàn bộ nước thải có thể làm GDP tăng thêm 2,3%. Chính phủ đặt mục tiêu đến năm 2030 cần hơn 5 tỷ USD cho các dự án thoát nước và 1 tỷ USD cho cấp nước, đó là mức đầu tư mà ngân sách khó đáp ứng nếu không có cơ chế thu hút tư nhân. Không chỉ mở rộng hạ tầng, Việt Nam cần một cơ chế quản trị, cấp vốn và vận hành bền vững để bảo đảm hiệu quả lâu dài.
Các tham luận chỉ ra nhu cầu cấp thiết hoàn thiện khung pháp lý quản lý dịch vụ thoát nước. Hiện cả nước có 23 đồ án quy hoạch thoát nước được phê duyệt và 52/63 địa phương ban hành quyết định quản lý thoát nước trước khi sáp nhập. Tuy nhiên, việc triển khai còn nhiều bất cập, đặc biệt trong thu hút đầu tư và bảo đảm vận hành hiệu quả. Ngân hàng Thế giới dự báo nhu cầu đầu tư hệ thống thoát nước giai đoạn 2021 – 2030 lên tới 8,3 tỷ USD, đòi hỏi cơ chế huy động tư nhân qua các hình thức PPP, chuyển từ phí bảo vệ môi trường sang giá dịch vụ thoát nước.
Một số đô thị như Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng, Bắc Ninh đã bước đầu áp dụng PPP nhưng mới có 5 dự án theo hình thức BT được triển khai. Khảo sát cho thấy 24 địa phương đã ký 27 hợp đồng quản lý vận hành (trong đó đặt hàng chiếm 48%, đấu thầu 37% và giao nhiệm vụ 15%) nhưng chưa có địa phương nào áp dụng hợp đồng dựa trên hiệu suất – mô hình được nhiều quốc gia áp dụng nhằm nâng cao chất lượng dịch vụ. Hình thức đấu thầu được đánh giá minh bạch nhưng gặp khó do tổng mức đầu tư lớn, thời gian thu hồi vốn dài và giá dịch vụ thấp, làm giảm tính khả thi cho nhà đầu tư.
Các doanh nghiệp vận hành như Công ty TNHH MTV Thoát nước Hải Phòng phản ánh khó khăn về điều khoản hợp đồng, tác động khí hậu và thiếu phân cấp rõ ràng, khiến đơn vị khó chủ động đầu tư và nâng cao năng lực kỹ thuật. Do đó, việc sớm ban hành Luật Cấp, Thoát nước được xem là giải pháp quan trọng nhằm chuẩn hóa quy chuẩn, tạo cơ sở pháp lý ổn định cho đầu tư, quản lý, vận hành và xử lý bùn thải.
Định hướng hoàn thiện Luật Cấp, Thoát nước và mô hình PPP
Ông Abhinav Goyal đề xuất Việt Nam cần huy động khoảng 5,34 tỷ USD trong bối cảnh ngân sách hạn hẹp và nguồn ODA giảm.
Ông Abhinav Goyal, Trưởng bộ phận Dự án vốn và hạ tầng, PwC Việt Nam nhận thấy, nhu cầu xử lý nước thải đô thị ngày càng cấp bách khi Việt Nam mới xử lý được 18% lượng nước thải sinh hoạt và đang hướng tới mục tiêu 40 – 60% vào năm 2030. Việt Nam cần huy động khoảng 5,34 tỷ USD trong bối cảnh ngân sách hạn hẹp và nguồn ODA giảm. Những mô hình PPP theo hướng Nhà nước thanh toán như BLT, BTL được đánh giá phù hợp vì duy trì quyền sở hữu công và khuyến khích tư nhân nâng cao hiệu quả vận hành. Các công cụ tài chính như trái phiếu xanh, tín chỉ carbon, hỗ trợ bù đắp thiếu hụt và khai thác giá trị đất có thể giúp giảm rủi ro và tăng sức hấp dẫn cho dự án.
Ông Patrick S. Keil, Cố vấn pháp lý cao cấp của Công ty Luật TNHH DFDL Việt Nam đã nhấn mạnh vai trò của việc chuẩn hóa hợp đồng nhằm giảm rủi ro pháp lý. Các cải tiến trong dự thảo hợp đồng PPP mới cho lĩnh vực thoát nước làm rõ phạm vi dịch vụ, cơ chế giám sát, phương thức thanh toán theo hiệu suất và phân bổ rủi ro hợp lý giữa Nhà nước và doanh nghiệp. Mô hình hợp đồng theo hướng tăng tính thương mại, bảo đảm công thức thanh toán minh bạch và khung giá dịch vụ ổn định được kỳ vọng tạo nền tảng thuận lợi để thu hút đầu tư tư nhân.
Đại diện Bộ Xây dựng đã chia sẻ những kinh nghiệm quốc tế từ chuyến tham quan hệ thống cấp, thoát nước tại Sydney và Brisbane với sự hỗ trợ của ADB. Chuyến đi này đã mang lại bài học hữu ích về quy hoạch, quản trị, vận hành và phát triển bền vững suốt vòng đời công trình. Đây là nguồn tham chiếu quan trọng cho quá trình xây dựng Luật Cấp, Thoát nước và tạo cơ sở mở rộng hợp tác quốc tế trong cải cách ngành Nước.
Các ý kiến tại tọa đàm thống nhất rằng việc hoàn thiện khung pháp lý, đa dạng hóa các mô hình PPP và cải thiện cơ chế tài chính bền vững là điều kiện tiên quyết để đáp ứng nhu cầu vốn lớn cho hạ tầng thoát nước, nâng cao hiệu quả vận hành và hướng tới mục tiêu phát triển bền vững của ngành Nước của Việt Nam.
Hương Giang
